« Μην προσπαθείς να με αποτρέψεις. Δεν αλλάζω. Μη με αναγκάζεις να σου κρύβω τις σκέψεις μου, τα σχέδιά μου. Μόνο θα μου δυσκολέψεις την εκτέλεση του καθήκοντός μου».Αυτά έλεγε ο Παύλος Μελάς στη σύζυγό του, τη Ναταλία, που προσπαθούσε ιδιαιτέρως να τον κλονίσει να μη πάει στην Κοζάνη, για να οργανώσει την εργασία, που, όπως του έλεγαν οι δύο Κοζανίτες γίνονταν στην Κοζάνη, λίγο πριν τις 9 Ιουλίου 1904.
΄Ηταν ο Μελάς, ο ήρωας, το παλληκάρι, που μολονότι είχε τόση ανάγκη παρηγο-ριάς και αγαπούσε τόσο πολύ τους οικείους του, ώστε απορούσε πώς είχε τη δύναμη να ζη μακριά τους έστω και για λίγες μέρες, παρά ταύτα τα θυσίασε όλα χάριν μιας Ιδέας: της Μακεδονίας.
΄Ηταν αυτός που ήρθε σ’ έναν αφιλόξενο τόπο και αγάπησε τους Μακεδόνες πέρα και πάνω απ’ όλα. Με πόση αγάπη μοίραζε 600 έκτακτα λουκούμια στα Μα¬κε-δονόπουλα της Ρούλιας (Κώττα), στην πρώτη περιοδεία, και βλέποντας την ανταποδοτική αγάπη των εντοπίων έγραφε: «Τώρα βλέπομεν πόσον ενθουσιασμόν κλείουν εις τα στήθη των όλοι αυτοί οι πατριώται, τους οποίους ουδέποτε οι επίσημοί μας ηδυνήθησαν να γνωρίσουν»! Αυτοί οι πατριώτες και οι γονείς των παιδιών έβλεπαν στο πρόσωπό του κάτι άλλο που το συνέκριναν με την αγριότητα των κομιτατζήδων. ΄Οταν, μάλιστα, αναφέρεται στις Μακεδόνισσες, λέγει χαρα¬κτη-ριστικά ότι «αι γυναίκες ιδίως έχουν φοβερά ανεπτυγμένον το αίσθημα το ελλη¬νικόν και ορθόδο¬ξον».
Με την παρουσία του στη Μακεδονία -κατά την πρώτη περιοδεία- αναθαρρούν οι Μακεδόνες τόσο πολύ, ώστε ο Παύλος αισθάνεται πως είναι ο ευτυχέστερος άνθρωπος του κόσμου. Αλλά βέβαια οι εν Αθήναις τον αποσπούν «τόσον ματαίως και βλακωδώς» από όλους όσους λάτρευε. Όμως ο νους και η σκέψη του ήταν στους Μακεδόνες που είχαν τόσο εκτεθεί. Δεν εμπιστευόταν καθόλου τη σαθρά διπλωματική θεωρία ότι, εφόσον τυπικώς οι ιερείς και οι δάσκαλοι διατηρούνταν στις θέσεις τους, δεν «χάνομεν έδαφος». Εκτός τόπου και χρόνου.
΄Ηταν ο Μελάς που, αν και απορούσε πώς είχε τη δύναμη να αφήνει την μόνην του ευτυχίαν, αναθαρρούσε μέσα στις δυσκολίες του αγώνα του συλλογιζόμενος «τι υποφέρουν εκείνοι οι δυστυχείς» Μακεδόνες, οι οποίοι από στιγμή σε στιγμή περίμεναν να τους χωρίσει από τις οικογένειές τους «η μάχαιρα των δολοφόνων».
Ζη μέσα σε δυσχέρειες που τις ξεπερνά με το θάρρος και την πεποίθησή του πως τόσες λύπες και τόσους αγώνες θα ανταμείψει ο Θεός. Ελπίζει στην επιτυχία. Φανατίζει. Ενθουσιάζει με την πειστικότητα και τη φλόγα του λόγου του. Πολλοί Μακεδόνες δακρύζουν και ζητωκραυγάζουν. Εξεγείρει κοιμισμένες συνειδήσεις. ΄Αλλοτε όμως αναλογίζεται αν θα τον αξιώσει ο Θεός να αφήσει στην οικογένειά του όνομα για το οποίο να υπερηφανεύ¬ονται. Είναι βέβαιος και γράφει: Θα επιτύ¬χωμεν! Νοιώθει απογοήτευση. Μόνος του σκέφτεται να φύγει ή να προσπαθήσει να πείσει. Τον πιάνει μανία να επιστρέψει για μια στιγμή, να σφίξει στην αγκαλιά του τους δικούς του και να επιστρέψει στη Μακε¬δονία. Σκέφτεται πως αν αποτύχει, θα δικαιώσει την κυβέρνηση και τους απαισι¬όδοξους και θα πεισθούν πλέον ότι δεν μπορεί να γίνει τίποτε στη Μακεδονία. Υπάρ¬χουν στιγμές που θεωρεί το έργο του «απεγνωσμένον κίνημα».
Μένει όμως ακλόνητος. Αναγνωρίζει πως είναι από εκείνους που εύκολα αποθαρρύνονται, αλλά εύκολα και γρήγορα ανακτούν το χαμένο θάρρος. Συμπονεί τους Μακεδόνες που πολλές φορές είναι διστα¬κτικοί. Γι’ αυτό και τον καλούν να τους ενθουσιάσει, όταν δεν εννοούν να θυσιάσουν τίποτε υπέρ του μεγάλου σκο-πού. Κινδυνεύει από Τούρκους και κομιτατζήδες. ΄Ωρες ατέλειωτες περιπλανιέται σε κακοτράχαλα και πυκνά βουνά, στη βροχή (Βρέχει, βρέχει, βρέχει, φρίκη), σε ποτάμια, μουσκεμένος μέχρι τις κνήμες. Πάσχει από ρευματισμούς. Τα καταπλη-γωμένα πόδια του υποφέρουν τα πάνδεινα. Υποφέρει από την πείνα. Όταν δεν έχει φαγητό, τρέφεται με το ίδιον λίπος. Κοιμάται με τους κοριούς. Υφίσταται βάσανα περισσότερα απ’ ό,τι οι άνδρες του και γι’ αυτό τον σέβονται.
Αισθάνεται ότι έγινε όργανο δυνάμεως πολύ μεγάλης που έχει την ισχύ να κατασιγάσει όλα τα αισθήματά του και να τον ωθεί διαρκώς προς τη Μακεδονία. Νοιώθει πως, «αν ο Θεός είναι δίκαιος», θα του επιτρέψει να ξαναδεί τους δικούς του και θα τον ανταμείψει επιτρέποντάς του να βοηθήσει τους δυστυχείς Μακε-δόνες. Είναι βέβαιος πως ο Θεός θα προστατεύσει το έργο του. Ενδόμυχα ευρίσκε-ται σε τόση απόγνωση, αλλά προσπαθεί να ενθουσιάσει και να ενθαρρύνει τους άνδρες του.
Διστάζει να φονεύσει τους κακούργους. Μέσα στο σκοτάδι της εκκλησίας στη μονή Τσιριλόβου κλαίει με απελπισία. Αισθάνεται σαν να είναι στην κόλαση και εντελώς μόνος. Λησμονεί το ευγενές μέρος της αποστολής του και βλέπει «μόνον φόνους αγρίους, ερήμωσιν οικογενειών, απελπισίαν». Αποκρούει με φρίκη τέχνα¬σμα σύλληψης κομιτατζή στο Στρέμπενο (Ασπρόγεια). Κλαίει συλλογιζόμενος το δράμα των συλληφθέντων. Υποφέρει διότι βλέπει τη σκληρή ανάγκη και δεν θέλει να δώσει εντολή εκτέλεσης. Καθησυχάζει τους υπαίτιους, αλλά παρά τις καλές του προθέσεις, αισθάνεται πως είναι υποκριτής και σιχαίνεται τον εαυτό του. Αναρωτιέται διαρκώς αν έχει το δικαίωμα να συλλάβει κάποιον, όσο κακούργος και αν είναι, και να τον φονεύσει, να τον τραβήξει από την οικογένειάν του, να γίνει δήμιος. Απελευθερώνει τους ενόχους απειλώντας τους. Του αναγνωρίζουν, όμως, πως ο τρόπος και η ομιλία του «ήσαν καλύτεροι από 10 φόνους». Η αρχοντιά και η καλωσύνη του φαίνεται από το ότι επιστρέφει κλαπέντα χρήματα και λέγει: «Ημείς δεν ληστεύομεν».
Είναι ο πρώτος ΄Ελληνας καπετάνιος από την Ελλάδα. Πώς λοιπόν να μη τον χαιρετούν με δάκρυα χαράς στη Μπελκαμένη (Δροσοπηγή)! Υποχρεώνει και πείθει επτά γονείς να αποσύρουν τα παιδιά τους από το ρουμανικό σχολείο. Διορίζει επι-τροπές.
΄Ενδεκα ημέρες προ του φόνου απογοητεύεται, διότι από το πρόγραμμά του το «εκατοστόν μόνον» έκανε. Παρά ταύτα καταγίνεται στην οργάνωση, η οποία βαίνει καλώς. Τέσσερις μέρες πριν ομολογεί ότι, παρά τη νοσταλγία του, έχει τις ικανο-ποιήσεις του. Τον κρατά στη Μακεδονία το καθήκον και προπαντός οι υποχρεώσεις που ανέ¬λαβε. ΄Εχει ένα προαίσθημα. Αισθάνεται ότι θυσιάζεται και αναρωτιέται: «Τουλάχιστον θα κατορθώσω τίποτε; ΄Η θα χανδακώσω την ιεράν αυτήν υπόθεσιν; Πότε τρέμω και πότε ενθουσιώ». Κατορθώνει να ζεστάνει τους εντόπιους. Θεωρεί πως είναι αδύνατον να φύγει από τη Μακεδονία, πριν να εξαντλήσει όλες τις προσπάθειές του.
Στις 13 Οκτωβρίου 1904 φονεύεται από τουρκικό βόλι. Ξεψυχώντας έχει την ικα-νοποίηση πως έκανε το καθήκον του. Τώρα πλέον -εκεί που είναι- μπορεί να είναι ικανοποιημένος πως είναι «ο ευτυχέστερος των θνητών», διότι όντως έκανε καλά το καθήκον του προς την Πατρίδα.
Πράγματι ο Παύλος Μελάς έπραξε το καθήκον του. Μα η θυσία του δεν πήγε χα-μένη. Τα θυσίασε όλα για εκείνο το γούρικο σύνθημα ΠΑΤΡΙΣ-ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, διότι είχε την ακράδαντον πεποίθηση ότι μπορούμε να σώσουμε πολλά στη Μακεδονία. ΄Ομως η θυσία του ήταν αυτή που εξήγειρε τον Ελληνισμό. ΄Ελεγε προφητικά: «Και αν είναι πεπρωμένον να σκοτωθώ εις τα βάθη της Μακεδονίας, τότε θα ιδήτε τι έχει να γίνει!».
΄Οντως. Αμέσως έγινε εθνικός ήρωας. Ως τότε ελάχιστοι απασχολούνταν με σοβαρότητα στο τι μέλλει γενέσθαι στη Μακεδονία. Η δε κρατική ανεπάρκεια ήταν χαρακτηριστική. Ο Μελάς απέδειξε ότι «η Μακεδονία είναι οι πνεύμονες όλης της Ελλάδος και άνευ αυτών η λοιπή Ελλάς δεν δύναται να ζήσει». Ο θάνατός του κατέδειξε την επιτακτική ανάγκη να σωθεί η Μακεδονία, η δε σωτηρία της κατέστη ύψιστος εθνικός σκοπός. Αν τότε ο Ελληνισμός δεν έτρεχε να σώσει τη Μακεδονία, η περιοχή θα περιερχόταν στους Βουλγάρους που εργάζονταν μεθοδικά και εγκλη-ματικά.
Η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε να υποστηρίξει ενεργά και με σοβαρότητα τον αγώνα. Πλειάδα σωμάτων εισήλθαν τότε στη Μακεδονία. Πολλοί αξιωματικοί ανέλαβαν την αρχηγία ενόπλων σωμάτων. ΄Αλλοι συνέλεγαν πληροφορίες, στρατο-λογούσαν ντόπιους, παρουσιάζονταν ως δάσκαλοι, ζωέμπο¬ροι, ασφαλιστές, ιατροί, αλιείς, επιστάτες σε εργοστάσια, ακόμη και ηγούμενοι, όπως ο Μιχαήλ Αναγνω-στάκος. Τα προξενεία έγιναν κέντρα οργάνωσης και δημιουργίας μηχανι¬σμών, βοη-θούμενοι όλοι από τους εντόπιους της Μακεδονίας.
Ναι! Αυτό το έθνος δεν χάθηκε. Δικαιώθηκες, Παύλε Μελά, συ που στις 22 Ιουλίου 1904 έγραφες από την Κοζάνη: «Ναι, δεν θα χαθεί αυτό το έθνος. ΄Εχει τόσους και τόσους καλούς πατριώτας, ώστε είναι αδύνατον να μη επικρατήσει όταν τεθούν εις κίνησιν και χρησιμοποιηθούν δεόντως αι δυνάμεις του». Όταν προφή-τευες το τι πρόκειται να γίνει αν σκοτωθείς, το πρόσωπό σου περιεβλήθη την αίγλη των προφητών και των μαρτύρων, όπως έγραφε ο Σπύρος Μελάς. Η Πατρίδα σε πε-ριέβαλε με την αίγλη των προφητών και των μαρτύρων. Το έργο σου και η θυσία σου δεν πήγαν χαμένα.
Δεν μας ενδιαφέρει αν οι εθνομηδενιστές υποτιμούν βάναυσα τη θυσία σου και παραχαράσσουν την ιστορία σου. Απλώς αγανακτούμε με τη νοοτροπία των περι-σπού¬δαστων που πισωπατήσαν, που στης ντροπής τα έδρανα καθίσαν, να μιλήσουν τάχα, να κρυφτούν. Ο αντρειωμένος Παύλος Μελάς -τον βλέπουμε- και πάλι στέκε-ται μπροστά στις κερκόπορτες και βροντοφωνάζει ξανά: ΜΟΛΩΝ ΛΑΒΕ. Δεν είσαι μύθος, στις μέρες μας δεν χάθηκες, μα δεν ξεχνιέσαι σε τούτους τους άγουρους καιρούς.
Πού είσθε, παλληκάρια; Γιατί και πώς μπορείτε
να είσθε ξεχασμένοι;
Αυτό είναι το παράπονο
που οργή στα χείλη φέρνει.