Ο πολιτισμός είναι ένας όρος που περιλαμβάνει όλα τα επιτεύγματα του ανθρώπου. Τα πολιτιστικά όμως είναι μέρος του πολιτισμού και αναφέρονται περισσότερο στα πνευματικά επιτεύγματα. Ο άνθρωπος δημιουργεί πολιτισμό κάτω από όλες τις συνθήκες, επειδή με αυτόν τον τρόπο επιβιώνει. Αντίθετα τα πολιτιστικά απαιτούν οικονομική ευμάρεια και πολλή ελευθερία. Χωρίς ελευθερία τα πολιτιστικά δεν επιβιώνουν. Τα πολιτιστικά διοχετεύονται στην κοινωνία από κάποια μορφωμένα άτομα με πνευματικές ανησυχίες, και στόχος τους είναι η μόρφωση και η πνευματική καλλιέργεια του λαού. Τα άτομα αυτά είναι οι πολιτιστικοί ταγοί που εξυψώνουν πνευματικά την κοινωνία.
Από την δεκαετία του 1890, οι χριστιανοί της Φλώρινας απέκτησαν ελευθερίες, που δεν τις είχαν πρωτύτερα. Και τα οικονομικά τους φαίνεται ότι είχαν βελτιωθεί, καθώς μερικές μεταρρυθμίσεις του οθωμανικού κράτους, που πραγματοποιήθηκαν πριν από αρκετά χρόνια, έφτασαν και στη Φλώρινα με καθυστέρηση.
Τα σχολεία βελτιώθηκαν και πολλοί μαθητές συνέχιζαν τις σπουδές τους στα γυμνάσια του Μοναστηρίου, αλλά και στα πανεπιστήμια του εξωτερικού. Υπήρχε βέβαια και έντονος συναγωνισμός στην εκπαίδευση, μεταξύ ελληνικών και βουλγάρικων σχολείων, που είχε ως αποτέλεσμα την καλύτερη μόρφωση των μαθητών.
Η ιδεολογία των εθνικών κρατών είχε φτάσει στο αποκορύφωμά της. Η ελληνική κοινότητα ήθελε τη Φλώρινα ενσωματωμένη στην Ελλάδα και η βουλγάρικη κοινότητα στην Βουλγαρία. Και όλα αυτά όταν κατέρρεε η Οθωμανική αυτοκρατορία. Η επανάσταση των Νεοτούρκων, το 1908, έφερε νέες μεταρρυθμίσεις και ελευθερίες. Τότε επετράπη να ιδρυθούν πολιτιστικοί σύλλογοι, κάθε μιας εθνότητας της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Τον Ιούλιο του 1908, συγκεντρώθηκαν οι νέοι της Φλώρινας στο Καφενείο του Τέγου Σαπουντζή στο Γιάζι και ίδρυσαν τον Μουσικό Σύλλογο ΟΡΦΕΥΣ Φλωρίνης. (Νικόλαος Πηλείδης, περιοδικό Αριστοτέλης, τεύχος 121-122-123). Οι νέοι αυτοί ήταν: ο Παντελής Παπαθανασίου, ο Θωμάς Σαπουντζής, ο Παντελής Βλάσης, ο Χρήστος Σιάκος, ο Θεόδωρος Χριστίδης, ο Χρήστος Μάνης, ο Μιχαήλ Χατζητάσης και ο Στεφανάκης Δούμτσης. Αυτοί σχημάτισαν και το πρώτο διοικητικό συμβούλιο και τον πυρήνα τους Συλλόγου. Ο Σύλλογος στεγάστηκε στο Καφενείο του Τέγου και εκεί μάθαινε μουσικά όργανα η ελληνική νεολαία της Φλώρινας. Μάθαιναν ελληνικά αστικά τραγούδια και μουσικά κομμάτια της Κεντρικής Ευρώπης. Δεν ήταν όμως μόνο η μουσική. Εκεί γίνονταν ομιλίες για εθνική αφύπνιση, με ιστορικά θέματα από την αρχαία Ελλάδα, τους Λυγκηστές προγόνους, την ελληνική επανάσταση του 1821 και διάφορα άλλα εθνικά θέματα που αφορούσαν την περιοχή μας.
Βέβαια μουσική παράδοση στα αστικά τραγούδια και μελωδίες υπήρχε στην πόλη της Φλώρινας, από τα τέλη του 19ου αιώνα. Ήταν ο συρμός της εποχής Οι νέοι εγκατέλειπαν τα τραγούδια και την μουσική του τόπου και αφομοίωναν την αστική κουλτούρα, που πήγαζε από τρόπους συμπεριφοράς και συνήθειες του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ένα γεγονός, το 1901 (Ν. Πηλείδης) αφύπνισε τους νέους της ελληνικής κοινότητας. Ήταν η επίσκεψη των μαθητών του βουλγάρικου Γυμνασίου Μοναστηρίου, και τα βουλγάρικα προπαγανδιστικά τραγούδια τους στον λόφο του Αγίου Παντελεήμονα. Η ελληνική νεολαία της Φλώρινας αποφάσισε να αμυνθεί με τα τραγούδια και την Μουσική. Τα επόμενα χρόνια σχεδίαζαν να ιδρύσουν ένα σύλλογο τον «Ορφέα», που υπήρχε άτυπα μέχρι το 1908 που έγινε η επίσημα ιδρυτική πράξη. Η Τούρκοι έλεγαν το σύλλογο «Ελληνική Λέσχη».
Και η βουλγάρικη κοινότητα ίδρυσε, το 1908, έναν σύλλογο, που οι Τούρκοι τον ονόμαζαν «Βουλγάρικη Λέσχη». Ο βουλγάρικος σύλλογος, επίσημα ονομαζόταν «Γυμναστικός Σύλλογος Yunak». Τα μέλη της όμως αυτοαποκαλούνταν «Οι Ήρωες της Βίγλας». Ήταν ένας αθλητικός σύλλογος, αλλά δεν γνωρίζουμε πολλά γι αυτόν. Από τις προφορικές μαρτυρίες γνωρίζουμε ότι ιδρυτής και ψυχή του συλλόγου ήταν ο Σ.Ρ. που ήταν ένας πολύ δυνατός άνδρας. Οι βουλγαρίζοντες πήγαιναν στα πανηγύρια των χωριών της περιοχής μας, όπου επιδείκνυαν τις αθλητικές τους επιδόσεις. Το πλήθος των χωρικών συγκεντρώνονταν για να παρακολουθήσουν: πάλη, ρίψη λίθου, ακοντίου, διελκυστίνδα και γυμναστικές ασκήσεις. Ο Σ.Ρ. μάλιστα σήκωνε μυλόπετρες, αλλά και έσπαγαν με βαριά σφυριά την μυλόπετρα πάνω στο στήθος του. Επίσης ο Σ.Ρ. καλούσε τους χωρικούς σε αγώνες πάλης. Αυτά τα λίγα γνωρίζουμε, για τον βουλγάρικο σύλλογο, από τις προφορικές μαρτυρίες. Βέβαια ο σύλλογος αυτός αποσκοπούσε να γοητέψει τους απλοϊκούς χωρικούς, ώστε να περάσουν στην ΕΜΕΟ. Ο σύλλογος αυτός ήταν παράρτημα του βουλγάρικου γυμναστικού συλλόγου «Yunak» με έδρα την Σόφια.
Η επανάσταση των Νεοτούρκων έφερε ελευθερίες, αλλά σκοπός τους ήταν ο εκτουρκισμός όλων των λαών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το 1909 ψηφίστηκε ο νόμος για την υποχρεωτική στράτευση των χριστιανών. Όλοι οι χριστιανικοί λαοί αντέδρασαν. Το 1910, ο Πομάκος υπουργός των Εσωτερικών, Μεχμέτ Ταλάτ Μπέης, έφερε στην βουλή τον νόμο, με τον οποίο ζητούσε να καταργηθούν όλοι οι σύλλογοι των χριστιανών, που είχαν εθνικό χαρακτήρα. Στη Φλώρινα και στο Μοναστήρι επικράτησε μεγάλη αναστάτωση. Ο Σεβκέτ Τουργούτ Πασάς με την βία έκλεισε τους συλλόγους, και ότι άλλο χριστιανικό ίδρυμα υπήρχε, που το θεωρούσε επικίνδυνο για εθνική αφύπνιση. Πολλοί Βούλγαροι φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν και εστάλησαν εξορία στην Ανατολία. Μερικοί μάλιστα εκτελέστηκαν. Στη Φλώρινα, ο «Ορφέας» αντέδρασε με τον δικό τους τρόπο. Με πρωτοβουλία του Παντελή Παπαθανάσιου συγκεντρώθηκαν ένα μεσημέρι έξω από το τουρκικό Δημαρχείο, 35 νέοι. Όλοι μαζί τραγούδησαν τον Ελληνικό Εθνικό Ύμνο και φώναξαν συνθήματα υπέρ της Ελλάδας. Ο τούρκος Δήμαρχος κάλεσε την αστυνομία και τους συνέλαβαν. Οδηγήθηκαν στις φυλακές, όπου ξυλοκοπήθηκαν. Μετά μεταφέρθηκαν στις φυλακές Μοναστηρίου. Ο Δεσπότης και ο έλληνας Βουλευτής Μοναστηρίου Τραγιανός Νάλης, κατάφεραν και τους ελευθέρωσαν. Για τους Βούλγαρους ενεργούσε ο Βουλευτής Μοναστηρίου Πάντσε Ντόρεφ. Μετά από όλα αυτά, ο ελληνικός σύλλογος «Ορφεύς» και ο βουλγάρικος «Yunak» δεν διαλύθηκαν, αλλά υπολειτουργούσαν. Το 1913, έγινε η επανασύσταση του Μουσικού Συλλόγου «Ορφεύς», και τα επόμενα χρόνια συνέβαλε στην μουσική παιδεία των Φλωρινιωτών.
Τι απέγιναν όμως οι πρωτεργάτες των συλλόγων: Παντελής Παπαθανασίου και Σ. Ρ.; Μετά την απελευθέρωση, του 1912, ο Παντελή Παπαθανασίου εργάστηκε σε τράπεζα, εκλέχτηκε Γερουσιαστής και εξέδωσε την εφημερίδα «Εμπρός». Αργότερα, στην δεκαετία του 1950, ο λαός της πόλης τον εξέλεξε Δήμαρχο, για δυο τετραετίες. Ήταν ένας από τους πιο δραστήριους δημάρχους της πόλης μας. Το σπίτι του υπάρχει και σήμερα στην οδό Καλλέργη, ακατοίκητο και ερειπωμένο.
Ο Σ.Ρ. καταγόταν από το χωριό Ιτιά. Πολέμησε στην επανάσταση του Ίλιντεν, το 1903. Ενεργό μέλος της βουλγάρικης κοινότητας της Φλώρινας, μέχρι το 1912. Τα επόμενα χρόνια εργάστηκε στην Φλώρινα, ως πράκτορας μεταναστεύσεως. Ήταν από τους πρώτους που κυκλοφόρησε με μοτοσικλέτα. Ήταν οικονομικά ευκατάστατος και ζούσε ειρηνικά, μέχρι το 1941. Κατά την γερμανική Κατοχή, ο Σ.Ρ. κυκλοφορούσε στη Φλώρινα με στολή βούλγαρου αξιωματικού, και ανήκε στον στενό κύκλο του Κάλτσεφ. Μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων κατέφυγε στο Μοναστήρι και πήρε πολιτικό άσυλο από το καθεστώς του Τίτο. Στην Ελλάδα τον αναζητούσαν για να τον δικάσουν, ως δοσίλογο. Πέθανε στο Μοναστήρι σε ηλικία 104 ετών. Έμεινε το σπίτι του στη Φλώρινα δημευμένο, και περικυκλωμένο από τις πολυκατοικίες στην οδό Σπηλιάδου.
Αυτή ήταν η συνοπτική ιστορία των συλλόγων των τελευταίων χρόνων της τουρκοκρατίας, και των πρωτεργατών τους, σε μια εποχή, που η εθνική αφύπνιση είχε φτάσει και στην ωραία κοιμωμένη, την Φλώρινα.
Δημήτρης Μεκάσης
Ο Μουσικός Σύλλογος Φλωρίνης «Ορφεύς»
(Από την συλλογή του ΦΣΦ Αριστοτέλης)
